امروز پنج‌شنبه ۹ آذر ۱۴۰۲، پنجاه و پنجمین جلسه از سلسله مباحث با موضوع « ولایت فقیه» با تدریس حجت الاسلام و المسلمین دکتر ابراهیم کلانتری، تولیت حرم مطهر حضرت احمدبن موسی الکاظم شاهچراغ علیه السلام، در سالن شهید آیت الله دستغیب آستان مقدس برگزار شد.

به گزارش روابط عمومی و امور بین الملل آستان مقدس، دکتر کلانتری در این جلسه به بررسی و تبیین روایت «فضل بن شاذان»، به عنوان چهارمین دلیل از ادله روایی «نظریه ولایت فقیه» پرداخت و گفت: ایشان از حضرت ثامن الحجج امام رضا علیه السلام حدیث بلندی را در خصوص فلسفه احکام بیان کرده است. بخشی از این حدیث بدین شرح است؛ امام علی ابن موسی الرضا (ع): «... فاِن قال قائلٌ: وَ لِمَ جَعَلَ اولی الأمر وَ اَمَرَ بِطاعَتِهِم؟ 

قیل لعِللَ کثیرة؛ منها: انَّ الخَلقَ لَمّا وَقَفوا عَلی حدٍّ  محدود و أُمِرُوا اَن لا یَتَعَدُّوا تلک الحدود لِما فیه من فَسادِهِم لَم یکُن یَثبُتُ ذلک وَ لایقومُ اِلّا بِأَن یجعل عَلَیهم فیها أمیناً یأخذهم بالوَقتِ عِندما أُبیحَ لَهُم وَ یَمنَعُهُم مِنَ التعدّی عَلی ما حَظَرَ عَلَیهم لِاَنّه لَو لَم یکن ذلک لَکانَ اَحَدٌ لا یَترکُ لذَّتُه و مَنفَعتُهُ لِفساد غیره فجعل علیهم قیّمٌ یَمنَعُهُم مِنَ الفساد و یُقیم فیهم الحدود و الأحکام.

و منها: اَنّا لا نَجِدُ فِرقَةً مِنَ الفِرَقِ وَ لا ملّة مِن المِلَل بَقَوا و عاشُوا اِلّا بِقَیّمٍ و رئیس لِما لابُدَّ لَهُم منه فی اَمرِ الدّین و الدّنیا فلَم یَجُز فی حکمةِ الحکیم اَن یَترُکَ الخَلقَ مِمّا یَعلَمُ اَنَّه لا بُدَّ لهم منه وَ لاقوام لهم اِلّا به فیقاتلونَ به عدوّهم و یقسمون به فَیئَهُم و یُقیمون به جُمعَتُهُم و جماعتهم و یمنع ظالمهم من مظلومهم.

ومِنها:  اَنَّه لو لَم یَجعَل لهم اِماماً قیّماً أمیناً حافظاً مُستَودعاً لَدَرسَت الملّة و ذهب الدّین و غُیّرت السنُن و الأحکامُ وَ لَزادَ فیه المبتدعون و نَقَصَ منه الملحدون وَ شَبَّهُوا ذلک علی المسلمین اذ قد وَجَدنا الخَلقَ منقوصیَن مُحتاجین غیرَ کاملین مَعَ اِختلافِهم و اختِلافِ اَهوائِهم و تَشَتّتِ حالاتهم فلو لم یجعل فیها قیّماً حافظاً لِما جاءَ به الرسول الأوّل لَفَسَدُوا علی نحو ما بینّاه و غُیِّرَت الشرایعُ و السننُ و الأحکامُ و الأیمانُ و کانَ فی ذلِکَ فسادُ الخلقِ اجمعین ...» (صدوق، علل الشرایع، ج۱،صص۸۰۶، ۸۰۷ و ۸۰۸)

عضو هیأت علمی دانشکده معارف و اندیشه اسلامی دانشگاه تهران در ادامه به بیان ترجمه این روایت پرداخت و گفت: امام رضا (ع) می فرمایند: "اگر کسی سؤال کند: چرا خداوند برای مؤمنان اولی الأمر قرار داده و مؤمنان را به اطاعت از ایشان امر فرموده؟ در پاسخ گفته می شود: به علل متعددی، از جمله آنها این است که آدمیان آنگاه که آگاه شوند که از جانب خداوند مکلّف به حدودی شده اند که نباید از آن حدود تجاوز کنند، زیرا تجاوز از آن حدود موجب فساد آنان می شود، چنین چیزی امکان پذیر نمی گردد مگر اینکه خداوند شخص امینی را بر آنان بگمارد که در وقت خودش به امور مُجاز، آنان را هدایت و از امور ممنوع باز دارد. اگر چنین نباشد چه بسا افراد به منظور نیل به لذّات و منافع شخصی خود دست به هر کاری بزنند گر چه دیگران به زیان و فساد گرفتار شوند. پس خداوند بر آدمیان حاکمانی قرار داد تا آنان را از فساد باز داشته و حدود و احکام الهی را بپا دارند.

دلیل دیگر آن است که ما هیچ ملتی را سراغ نداریم که زندگی کرده و به حیات خود ادامه داده باشد مگر اینکه حاکم و رئیسی داشته اند، زیرا در امور دین و دنیا چاره ای جز وجود چنین حاکمی نمی باشد. بر همین اساس حکمت خدای حکیم اجازه نمی دهد که آدمیان را بدون آنچه بدان محتاج و بدون آن به قوام نمی رسند، رها سازد. پس آدمیان به کمک چنین حاکمی با دشمن خود می جنگند، و غنائم بدست آمده را تقسیم می کنند و با او جماعت و جمعه خود را بپا می دارند و اوست که ظالم را از ظلم به مظلومان باز می دارد.

دلیل دیگر آن است که اگر خداوند برای مردمان امام و سرپرستی که امین و محافظ و نگهدارنده دین باشد قرار ندهد، امت اسلامی مندرس شده، دین خدا نابود می شود، سنّت ها و احکام الهی تغییر می یابند، بدعت گذاران در دین بدعت گذاشته و ملحدان دین را ناقص می کنند و همین ها مسلمانان راستین را گرفتار شبهه می سازند؛ زیرا مردم در شناخت دین کمبود دارند، به کمال نرسیده اند و همواره محتاج انسان های کاملند، در عین آنکه خواسته های مختلف و حالات گوناگونی دارند. پس اگر خداوند حاکمی بر مردمان نگمارد که حافظ دین رسول الله (ص) باشد قطعاً مردمان فاسد می شوند و شرایع و سنن و احکام الهی و ایمان تغییرمی یابد و چنین چیزی برای همه مردمان زیانبار خواهد بود."

تولیت حرم مطهر با بیان اینکه این که شیخ صدوق صاحب کتاب «مَن لایَحضُرُه اَلفَقیه»، روایت فضل بن شاذان را در کتاب های «علل الشرایع» و «عیون اخبار الرضا» آورده است، گفت: در «علل الشرایع»، صدوق به بیان فلسفه احکام اسلامی پرداخته است. کتاب «عیون اخبار الرضا» هم در موضوعاتی چون فقه، اخلاق، سیره و علم کلام از منابع مهم شیعه به شمار می‌رود. همچنین ابن شعبه حرّانی این روایت را بعدها در کتاب «تحف العقول» آورده است. شیخ حر عاملی نیز در کتاب «وسائل الشیعه» این روایت را به استناد شیخ صدوق نقل کرده است.

وی در توضیح نخستین دلیلی که در روایت فضل بن شاذان آمده است، با اشاره به جعل واژه «اولواالأمر» در ابتدای این روایت، به آیه ۵۹ سوره مبارکه نساء اشاره کرد و گفت: خداوند در این آیه به اطاعت از اوالواالأمر دستور داده است؛ « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ...» « ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اطاعت کنید خدا را، و اطاعت کنید پیامبر خدا و اولواالأمر[= اوصیای پیامبر] را»  شارع مقدس در دین، حد و مرز، باید و نباید، دستورالعمل ها و واجبات و محرماتی را تعریف کرده است، پس لازم است که در جامعه اسلامی مسؤولی برای اجرای آن تعیین شود که در اصطلاح امروز به آن مجری قانون یا ضابط قانون گفته می شود. در عرف جهان نیز چنین است که هر زمان قانونی تعیین شود، برای آن ضابطی در نظر می گیرند. بنابراین به دلیل این که خداوند دستورالعمل هایی را برای مؤمنان صادر کرده است، لازم است ضابط قانونی هم معرفی شود؛ اولوالأمر در حکم همان ضابط قانونی برای اجرای حدود الهی است. اگر در جامعه اسلامی ضابط احکام وجود نداشته باشد، هرکس بر اساس هوا و هوس خود پیش رفته و فساد و نابودی بقیه افراد اهمیتی پیدا نمی کند.

تولیت حرم مطهر با بیان این که یکی از وظایف حکومت اسلامی، اجرای احکام اسلامی است، گفت: حکومت اسلامی نمی تواند نسبت به شریعت الهی بی تفاوت باشد چراکه طبق فرموده امام رضا(ع) در متن همین حدیث، یکی از فلسفه های وجودی حکومت، اجرای احکام اسلامی است.

وی در توضیح دومین دلیلی که امام رضا(ع) در این روایت بیان فرموده اند، گفت: همچنان که در جلسات پیشین عنوان شد، شیعه و سنی در تعریف امامت اتفاق نظر داشته و فردی را امام می دانند که عهده دار امور دین و دنیا باشد. امروزه نیز اهل سنت همین تعریف را از امامت دارند اما در مقام عمل، کاملا سکولار عمل کرده و خود نیز بر سکولار بودن اقرار دارند. جامعه بشری بدون رئیس و حکومت نابود خواهد شد و به سرانجام نخواهد رسید. پس خدای حکیم به این امر اندیشیده است. خدای حکیم اگر با علم به اینکه جامعه بدون حاکم نمی تواند به حیات خود ادامه دهد، اولوالأمر و حاکم قرار ندهد، در فعل خداوند تضاد پیش می آید و حکمت خدا چنین چیزی را برنمی تابد. در دلیل مذکور، ضرورت اولوالأمر با نگاه اجتماعی، جامعه شناختی و اداره جامعه انسانی تبیین شده است.

دکتر کلانتری در تبیین سومین دلیل مطرح شده از جانب امام رضا(ع) گفت: زمانی که امّت، مضمحل گردیده و سنت ها و ارزش های الهی از بین رود و بدعت‌گذاران در مسأله دین، بدعت‌گذاری کرده و دین را وارونه به خورد مردم دهند و شبهاتی فضای جامعه را پر کند، نتیجه این می شود که ذهن مردم این جامعه مملو از شبهات و انحرافات می گردد. وی افزود واژه حاکم در این حدیث بر اولوالأمر دلالت می کند چرا که امام رضا(ع) در حال تبیین فلسفه حضور اولوالأمر در این حدیث هستند. در دنیای امروز مصادیق عینی  هر دو طرف قابل مشاهده است. آئین مسیحیت و یهودیت آرام آرام گرفتار همین مشکلات شده اند و امروز جوامع مملو از انحرافات، فساد و گناه در دنیا وجود دارد.

رئیس انجمن علمی انقلاب اسلامی در ادامه به بیان چهار نکته پیرامون روایت فضل بن شاذان از امام رضا علیه السلام پرداخت و در بیان اولین نکته گفت: روایت مذکور روایتی طولانی است که ابومحمد فضل بن شاذان نیشابوری از حضرت رضا(ع) نقل کرده و به دلیل اینکه در آن از فلسفه و علل تشریع بسیاری از احکام و دستورات الهی سخن رفته، به «حدیث معلّل و مدلّل» شهرت یافته است. (برخی از محققان فضل ابن شاذان را از اصحاب چهار امام معصوم، یعنی علی بن موسی الرضا، جوادالائمه، امام هادی و امام عسکری (ع) شمرده اند) گرچه برخی تلاش نموده اند در سند روایت مذکور خدشه وارد سازند، اما شواهد قابل اعتمادی بر اعتبار آن وجود دارد که توثیق راویان مذکور در سند آن در نزد عده ای از محققین رجالی و اشتمال حدیث مزبور بر علوّ متن و اتقان مضمون و تعلیل و استدلال معقول و مقبول، از جمله آن شواهد محسوب می گردد.

وی افزود: فضل بن شاذان در سال ۲۶۰ هجری وفات نمود. شهادت امام حسن عسکری(ع) نیز در همین سال واقع شد. فضل بن شاذان امام حسن عسکری(ع) را زیارت نکرده است اما امام(ع) در مورد ایشان سخن رانده اند. در برخی منابع، امام حسن عسکری(ع) برخی کتب فضل بن شاذان را تمجید کرده است. از جمله وی کتابی دارد با نام "غیبت" که در مورد غیبت امام عصر(عج) مطالبی را نگاشته است. ایشان شخصی فقیه، متکلم و محدّث و در کل شخصیت برجسته ای در میان شیعیان به شمار می رود.

تولیت آستان مقدس در ادامه به بیان دومین نکته ای که از این روایت احصاء می شود پرداخت و گفت: در این روایت، سؤال کننده از فلسفه نصب الهیِ اولوا الأمر در رأس جامعه دینی و امر خداوند به اطاعت مومنان از اولوا الأمر پرسش نموده است. پاسخ های امام رضا(ع) نیز بر همین محور ارائه گردیده است. معنای این سخن این است که در نگاه سؤال کننده و همچنین در نگاه امام(ع) هیچ تردیدی وجود نداشته که قرار گرفتن اولواالأمر در رأس جامعه دینی و همچنین اطاعت مومنان از اولوا الأمر صرفاً با جعل[ نصب، تعیین] الهی مشروعیت می یابد و جز این راهی برای مشروعیت حاکمیت و اطاعت وجود نخواهد داشت. دقت کارشناسانه در محتوای روایت این نکته ظریف را در اختیار می گذارد که این امر یک حقیقت فرا زمانی است، زیرا امام(ع) آن را به زمان خاص مقیّد نساخته، بلکه به صورت مطلق مشروعیت حاکم و اطاعت از ایشان را در گرو نصب الهی قرار داده است.

وی خاطرنشان کرد: باید دقت داشت سؤالات مطرح شده در این روایت، فرضی نبوده و در جامعه آن روز مطرح بوده است. و ضرورت وجود امام در رأس جامعه اسلامی از اولین روز پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) مطرح بوده است. سایر ائمه(ع) و حضرت زهرا(س) نیز به بحث اولواالأمر و وجود امام در رأس جامعه اسلامی ورود کرده اند. لازم به ذکر است همان گونه که در مورد اصل وجوب حج و سایر عبادات بحثی مطرح نبوده و فلسفه آن ها مورد بحث قرار می گرفته است، در نگاه امام(ع) و فرد پرسش گر در مورد ضرورت وجود یک امامِ منصوب از طرف خداوند در رأس جامعه اسلامی نیز هیچ تردیدی وجود نداشته است. می توان گفت با توجه به این که فلسفه وجود امام در جامعه، حفظ انسجام و رعایت دستورالعمل ها و مندرس نشدن قوانین و عدم تحریف آنهاست و اینکه شبهات جامعه و اذهان را در برنگیرد، آیا می تواند تنها اختصاص به زمان خاصی داشته باشد؟!  وقتی که دین اسلام را دین جاودانه الهی تا پایان دنیا می دانیم آیا این فلسفه تا پایان عمر دنیا وجود دارد یا تنها در یک مقطع زمانی خاص این اطلاق در کلام امام(ع) وجود دارد. در دینی که ادعای جاودانگی و ابدیت دارد، این فلسفه، مطلق و فرازمانی است.

استاد دانشگاه تهران، سومین نکته را به بیان علت هایی که امام(ع) برای نصب الهی اولواالأمر و وجوب اطاعت مؤمنان از ایشان برشمرده اند، اختصاص داد و گفت: این علت ها عبارتند از: اول؛ جلوگیری از شکسته شدن مرزها و حدود الهی، دوم؛ ممانعت از گرفتار شدن جامعه در فساد، سوم؛ اقامه حدود و احکام اجتماعی اسلام، چهارم؛ فرماندهی جهاد با دشمنان و دفاع از مرزهای کشور اسلامی، پنجم؛ تقسیم اموال عمومی، ششم؛ اقامه جمعه و جماعات، هفتم؛ جلوگیری از ظلم ظالمان، هشتم؛ جلوگیری از اضمحلال امت اسلامی، نهم؛ حفظ دین خدا از تحریف، دهم؛ حفظ سنت ها و احکام الهی در بستر زمان، یازدهم؛ جلوگیری از بدعتِ بدعت‌گذاران و دوازدهم؛ جلوگیری از صدمات ملحدان و شبهه افکنان بر دین خدا.

وی تصریح کرد: دقت در مجموعه این علت ها این حقیقت را آشکار می سازد که عهده داری این مسئولیت ها صرفاً توسط افرادی امکان پذیر می باشد که اولاً؛ آگاهی کامل از دین خدا و احکام و سنت ها و ارزش های الهی داشته باشند، ثانیاً؛ خود در عمل ملتزم و متعهد به دین خدا باشند، و ثالثاً؛ در اجرای دین خدا توانمند و از قدرت و تدبیر و زمان شناسی کافی برخوردار باشند.

عضو هیأت علمی دانشکده معارف و اندیشه اسلامی دانشگاه تهران، در ادامه به بیان چهارمین نکته ای که از این روایت احصاء می شود پرداخت و گفت: با در نظر گرفتن این مطلب که مشروعیت حاکم صرفاً با جعل الهی حاصل می گردد و از سوی دیگر فلسفه وجودی حاکمیت نیز جز با حاکمیت دین شناسان مؤمن و متعهد به دین و توانا در اجرای همه جانبه دین تحقق نمی یابد، این نتیجه بدیهی به دست می آید که در عصر حضور پیامبر اکرم(ص)، این مسئولیت فقط متوجه آن حضرت و در عصر امامان معصوم(ع) فقط متوجه آن حضرات و در عصر غیبت فقط متوجه عالِم ترین دین شناسانِ پرهیزگار و تواناترین آنان در اجرای دین خدا می باشد. آنچه در نظریه ولایت فقیه مورد تأکید است این است که ولایت و حاکمیت بر جامعه اسلامی فقط و فقط آنگاه مشروع و مطاع است که برآمده از نصب الهی باشد و این دقیقا همان چیزی است که امام رضا(ع) در روایت فضل بن شاذان به صراحت آن را اعلام نموده است.

وی اظهار کرد: واژه «جَعَلَ» در این روایت به معنای «نَصَبَ» است، بدین معنا که اولواالأمر از طرف خداوند منصوب شده اند. پس این دو فرض که نصب اولواالأمر فقط از جانب خداوند است و دیگر این که دین خدا جدی گرفته شده و به اجرا گذاشته شود، ضروری، قطعی و مهم است. با توجه به این اصل، در زمان پیامبر(ص) نگاه جامعه به ایشان و در زمان معصومین(ع)، به ائمه(ع) و در زمان غیاب معصوم(عج)، به دین شناسان برتر و مدیر، مدبر، زمان شناس و... است. اگر فردی دین شناس باشد ولی مدیر و مدبّر نباشد نمی تواند اداره جامعه را در دست گیرد. در نظریه ولایت فقیه مبنا همان مبنای عصر رسول خدا(ص) است که با نصب الهی صورت می گیرد. در عصر غیبت نیز همین مبناست. اولواالأمر را خداوند باید قرار دهد، حال یک زمان این نصب اولواالأمر با اسم خاص تعیین می شود(نصب خاص) و گاهی با یک عنوان کلی مطرح می شود(نصب عام). در سایر احکام دین نیز به همین صورت است. در برخی موارد قرآن به صورت کلی حکمی را مطرح کرده و دستورالعمل آن را مشخص می کند و شناخت مصادیق آن به عهده ماست، و در مواردی هم به صورت جزئی بیان می فرماید.

تولیت حرم مطهر ادامه داد: استاد جوادی آملی در تبیین این مطلب چنین می گویند: «علت های مذکور در حدیث، اگرچه در رتبه نخست درباره خصوص رهبران معصوم(ع) جاری است، لیکن هیچ گونه اختصاصی به آن ذوات نوری ندارد، بلکه در عصر غیبت، همه آن مصالح و اهداف ایجاب می کند که نزدیک ترین انسان به امام معصوم که از طرف آنان برای بسیاری از سمت های والای دینی مانند مرجعیت فتوا، کرسی قضاء و داوری نصب شده اند، به وظیفه ولاء و رهبری منصوب باشند.» (عبدالله جوادی آملی، ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت،  ص ۲۰۰)

دکتر کلانتری خاطرنشان کرد: درست است که کلمه اولواالأمر به پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) اشاره دارد، اما آن فلسفه ای که امام(ع) ذکر می کنند همیشه جاری است و در غیاب معصومین(ع) بایستی به این فلسفه توجه کرد و دانست که اعلمِ دین شناسان عادل، اتقی، مدیر، مدبّر و زمان شناس، برای عملیاتی شدن این فلسفه مورد نیاز است. مخلَص کلام این که مفاد روایت فضل بن شاذان، همچون روایات گذشته، بیان مشروعیت الهیِ حاکمیت نبی مکرم اسلام(ص) و در گام بعد ائمه معصومین(ع) و در غیاب آنان، دین شناسان عادل و پرهیزگار با شرایط خاص در رأس جامعه اسلامی از یک سو و نفی مشروعیت سایر حاکمیت ها از سوی دیگر می باشد. فلسفه ای که امام بیان می کنند همین است و هیچ گاه در جامعه تعطیل پذیر نیست. همه این افراد منصوب از طرف خداوند هستند و فقیهان جامع شرایط با نصب عام عهده دار این مسؤولیت خواهند شد.  

شایان ذکر است در ادامه نشست امروز، حجت الاسلام والمسلمین دکتر کلانتری، پاسخگوی سوالات شرکت کنندگان بودند، هم اکنون این سوالات و پاسخ های تولیت حرم مطهر، در فایل صوتی جلسه، در سایت حرم مطهر قابل استماع است.

سلسله مباحث با موضوع «ولایت فقیه»، پنجشنبه‌ها از ساعت ۸ صبح در سالن شهید آیت الله دستغیب برگزار و به صورت زنده از کانال آپارات به نشانی aparat.com/shahecheragh/live پخش می گردد. همچنین متن بیانات تولیت حرم مطهر و  فایل های صوتی و تصویری کامل جلسات به همراه پرسش و پاسخ ها در بخش ویژه سلسله مباحث ولایت فقیه در پایگاه اطلاع رسانی آستان مقدس حضرت شاهچراغ علیه السلام، به نشانی shahecheragh.ir/velayat قابل دریافت است.

همچنین علاقه‌مندان با عضویت در کانال ایتای eitaa.com/shahecheragh_velayat می توانند اخبار، اطلاعیه ها و خلاصه هر جلسه را مطالعه فرمایند.

از عموم علاقه‌مندان، به‌ویژه دانشجویان دانشگاه ها و طلاب حوزه های علمیه برای شرکت در این جلسات، دعوت به عمل می آید.