«دومین همایش ملی تحول در نظام تعلیم و تربیت با محوریت اندیشه‌های امام خامنه‌ای(مدظله العالی)» با حضور حجت الاسلام والمسلمین دکتر ابراهیم کلانتری، تولیت حرم مطهر حضرت احمدبن موسی الکاظم شاهچراغ علیه السلام، در سالن حکمت دانشگاه شیراز برگزار شد.

به گزارش روابط عمومی و امور بین الملل آستان مقدس، دکتر کلانتری در این همایش ضمن تسلیت ایام شهادت حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) گفت: مسأله تعلیم و تربیت و بحث تحول در آن، مقوله بسیار پراهمیتی است که لازم است دائماً مد نظر همه دلسوزان عرصه علم و دانش باشد و نشست های کاربردی در این خصوص برگزار شود و صرف صحبت کردن و فراموش شدن نباشد.

عضو هیأت علمی دانشکده معارف و اندیشه اسلامی دانشگاه تهران در ادامه به بیان نکاتی پیرامون اهمیت جایگاه تعلیم و تربیت پرداخت و گفت: چند نکته لازم است در این خصوص بیان شود: نکته اول؛ اینکه قطعاً در اندیشه اسلام ناب، تعلیم و تربیت دارای جایگاه ویژه ای است. دینی که معجزه جاودانه آن کتاب است و با « إقْرَأْ» (اشاره به ابتدای آیه ۱ سوره مبارکه علق) شروع می شود، اهمیت آن به آموزش، پرورش و تربیت هویدا است. همچنانکه در معجزه وحیانیِ آن بیش از سیصد بار عموم مردم را به علم، تعقل، تفکر، تفقه و تلاش برای آموختن و یاد گرفتن و انسان شدن دعوت می کند. قطعاً یکی از محورهای اصلی و شاهراه این دین، تعلیم و تربیت است و از افتخارات ما مسلمانان است که سرلوحه دعوت آئین و کتاب آسمانی و پیامبرمان، تعلیم و تربیت می باشد. اینکه هزار و چهارصد سال پیش که جهان در جهل و تاریکی غوطه ور بود و کسی بدان صورت اطلاعی از کتاب، علم، تفکر و تعقل نداشت، خصوصاً در شبه جزیره عربستان، یک پیامبر و یک دین و یک وحی آسمانی ظهور کند و مردم را به این سمت و سو سوق دهد، بسیار ارزشمند است.

وی پیرامون نکته دوم در باب اهمیت نظام تعلیم و تربیت گفت: موضوع تعلیم و تربیت انسان مطرح است. به اعتقاد بنده و بنا بر استنباطی که از کتاب و سنت و منابع ناب اسلامی دریافت کردم، تعلیم و تربیتی که موضوع آن انسان است، دارای سه بُعد وجودی است؛ یکی بُعد شناختی انسان است، یعنی همان بُعدی که خداوند در وجود انسان قرار داده است و در آن اندیشه، ادراک، یادگرفتن، تجزیه و تحلیل است و تلاش می کنیم با فکر خود، گره از مجهولات خود باز کنیم. این یک بُعد وجودی انسان است. خالق هستی یکی از ابعادی که در وجود انسان قرار داده است، ظرفیتِ شناختی است و ابزارهایی را برای تکمیل این ظرفیت در اختیار انسان قرار داده است همچون حس، عقل نظری و علوم تجربی.

بُعد دوم، بُعد باورهاست که همگی بالوجدان آن را حس می کنیم و قابل انکار نیست. در وجود ما باورها و اعتقادات شکل می گیرد. در وجود ما جایی وجود دارد که به تعبیر قرآن، قلب است، نه این قلب مادی، بلکه وجود حقیقی انسان که در آن باورها و اعتقادات شکل می گیرد. و بُعد سوم، بُعد عملی ماست؛ اعضا و جوارح بدن، یعنی همان بخشی که اراده، عزم، حرکت، اقدام و تلاش صورت می گیرد که مربوط به بُعد رفتاری است.

وی تصریح کرد: تفاوتی ندارد که انسان، مؤمن باشد یا کافر، هر سه بُعد را داراست. تفاوتی ندارد که از کدام قوم و ملیت باشد. یا مربوط به کدام عصر و زمان باشد. وجه ممیز انسان نسبت به حیوان این است که انسان، این سه بُعد را در کنار هم و در تعامل با هم داراست. داد و ستد بین هرسه بُعد وجود دارد؛ شناخت ها با باورها در ارتباطند، باورها با شناخت ها در ارتباطند و عمل و رفتار هم با یکدیگر و هم با شناخت و باور در ارتباط است.

رئیس انجمن علمی انقلاب اسلامی، پیرامون نکته سوم گفت: پیامبران الهی و وحی آسمانی برای تعلیم و تربیت انسان، هر سه بُعد را هدف قرار می دهند. آموزه های پیامبران تنها شامل مباحث تئوریک نبوده است. « فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» (سوره محمد، آیه ۱۹) «پس بدان که معبودی جز «اللّه» نیست»، فقط گفتن مد نظر نیست. در آیه ۸۵ سوره مبارکه اسراء آمده است؛ «وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ  قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي» «و از تو درباره «روح» سؤال می‌کنند، بگو: «روح از فرمان پروردگار من است.» این آیه مصداق آموزش است. نمونه دیگر در آیه ۴۱ سوره مبارکه انفال که خدای متعال می فرماید: «وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ» «بدانید هرگونه غنیمتی به دست آورید، خمس آن برای خدا، و برای پیامبر، و برای ذی‌القربی و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه (از آنها) است.» واژه «وَاعْلَمُوا» به معنای «بدانید» مصداق بُعد شناختی است. این امر بخشی از رسالت پیامبران الهی بوده اما تمام آن نبوده است. کار دوم پیامبر(ص) این بوده است که بر روی قلب انسان ها اثرگذار باشد. روی باورها کار کند.

وی ادامه داد: ۶۲۳۶ آیه ی قرآن یک دریای اطلاعات است. تمام این آیات را می توان در این سه بُعد تقسیم کرد؛ قسمتی از آیات متمرکز بر بُعد شناختی و بخشی بر روی قلب انسان متمرکز است؛ یعنی پیامبر خدا و کتاب وحیانی در تلاشند که انسان معتقد شود، باور کرده و استحکام قلبی و ارتقاء ایمانی پیدا کند. « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا» (سوره نساء، آیه ۱۳۶) «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! ایمان بیاورید.» یعنی بااینکه اهل ایمان هستید باز هم ایمان بیاورید. خداوند امر می کند بیشتر ایمان بیاورید. بخش عمده ای از آیات قرآن مربوط به حوزه عمل کردن است. « وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا» (سوره حجرات، آیه۱۲) «و هرگز (در کار دیگران) تجسّس نکنید؛ و هیچ یک از شما دیگری را غیبت نکند.» و یا « أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ» (سوره اسراء، آیه ۷۸) «نماز را از زوال خورشید (هنگام ظهر) تا نهایت تاریکی شب برپا دار؛ و همچنین قرآن فجر [نماز صبح‌] را» و مثل این آیه: « كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ» (سوره بقره، آیه۱۸۳) «روزه بر شما نوشته شده، همان‌گونه که بر کسانی که قبل از شما بودند نوشته شد.» خداوند با آیات، به رفتار انسان جهت می دهد.

تولیت حرم مطهر با بیان اینکه پیامبران معلمان راستین بشریت هستند، گفت: پیامبران اصلی ترین معلمان و نقش آفرینان تاریخ بشر در حوزه تعلیم و تربیت هستند که بر هر سه بعد اصلیِ وجودی انسان تمرکز داشتند. خداوند این سه بُعد را در وجود ما گذاشته است و برای آن ظرفیت نیز تعیین کرده است که تا چه سطحی می توانیم ادراک و باورها را رشد دهیم؟ و تا چه سطحی می توانیم با عمل خود به خدا تقرب پیدا کنیم؟ ابزارها اعم از حس و تجربه و عقل را در اختیار ما قرار داده است و چون هنوز دارای نقص بوده است، وحی، شهود و الهامات الهی را نیز نازل فرموده است و در روز قیامت همه اینها محاسبه خواهد شد. در آن روز، هم شناخت ها مورد محاسبه قرار می گیرند، هم باورها ارزیابی خواهند شد که در حوزه رفتارها چه نقشی را ایفا کرده اند. همچنانکه خداوند در آیه ۴۷ سوره مبارک انبیاء می فرماید: « وَنَضَعُ الْمَوَازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيَامَةِ» « ما ترازوهای عدل را در روز قیامت برپا می‌کنیم.» ترازو و موازین متعدد در قیامت وجود دارد. یعنی حوزه شناختی، ترازوی خاص خود، حوزه اعتقادی ترازوی خاص خود و حوزه عمل نیز ترازوی خاص خود را داراست. « َمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ* وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِي جَهَنَّمَ خَالِدُونَ» (سوره مؤمنون، آیه ۱۰۲و۱۰۳) «و کسانی که وزنه اعمالشان سنگین است، همان رستگارانند و آنان که وزنه اعمالشان سبک باشد، کسانی هستند که سرمایه وجود خود را از دست داده، در جهنم جاودانه خواهند ماند».

دکتر کلانتری، نکته پنجم را به بررسی ایرادات نظام تعلیم و تربیت کشور اختصاص داد و گفت: بنده معتقدم در تعلیم و تربیت ما پنج ایراد اصلی وجود دارد و باید در صدد رفع این مشکلات برآییم. مشکل اول؛ نظام تعلیم و تربیتی ما ذوابعاد نیست. در آموزش و پرورش و دانشگاه و آرام آرام در حوزه، فقط بر روی بُعد شناختی کار می شود و باید دانست که رها کردن دو بُعد دیگر تا چه اندازه مشکل ساز است.

مشکل دوم؛ همین تک بُعد یعنی بُعد شناختی، در سطحی ترین شکل انجام می شود. در بُعد شناختی هم عمیق کار نمی شود و معیار آموزش و ارزیابی، محفوظات است و روز  به روز این بُعد ناقص در حال سطحی تر شدن است. مشکل سوم؛ انسان هایی که متولی همین تک بُعد هستند، گاهی خود، شایستگی این کار را ندارند و این کار، اضطراری انجام شده است. مقام معظم رهبری(مدظله العالی) فرمودند: « دانشگاه فرهنگیان و دانشگاه شهید رجائی یکی از آن بهترین مراکزی است که در کشور برای مسائل فرهنگ و مانند اینها به وجود آمده. باید این جور باشد که حتّی یک معلّم از غیر این مسیر وارد آموزش پرورش نشود. ما دانشگاه فرهنگیان و دانشگاه شهید رجائی را جوری ظرفیّت‌سازی کنیم و جوری سازماندهی کنیم که همۀ معلّمین به قدر کفایت بیایند از اینجا عبور کنند و وارد آموزش و پرورش [بشوند].» ( سخنرانی معظم له/ ۱۱شهریور۱۳۹۹). اگر اضطرار پیش آمد، خارج از این دو مجموعه می توان استفاده کرد؛ حال باید دید بر اساس اضطرار عمل می شود یا بر اساس اصل؟! لذا می بینیم متولی همان تک بُعد نیز صلاحیت لازم را ندارد. معلم باید همزمان هم بر دانش(بینش)، هم گرایش و هم کنش های فرد اثرگذار باشد، یعنی هر سه بُعد همزمان ارتقاء یابد.

استاد دانشگاه تهران پیرامون مشکلات بعدی نظام تعلیم و تربیت گفت: مشکل چهارم؛ در مقاطعی از دوره های سابق، افرادی متولی تعلیم و تربیت شدند که خود، بر این ابعاد سه گانه اشرافی نداشتند. مشکل پنجم؛ در مقاطعی از زمان، مدیرانی بوده اند که به طی این مسیر نه تنها معتقد نبودند بلکه تعمداً بر خلاف آن عمل می کردند. یعنی تمام تلاششان این بوده است که هیچ کدام از این ابعاد سه گانه به خوبی کار نشود. یعنی به دنبال باندبازی و جناح گرایی، نظام تعلیم و تربیت دچار بحران شده است. مقام معظم رهبری(دام ظله) عنوان فرمودند: «دستگاه آموزش و پرورش احتیاج به نوسازی دارد؛ شماها هم شعار دادید، گفتید که باید اصلاح شود. بله، حتماً احتیاج دارد به نوسازی؛ چون، هم فرسوده است، هم آن روزی هم که تازه به‌ وجود آمد دارای عیوبی بود. در آموزش و پرورشِ ما همان روزی هم که تازه بود و این‌جور فرسوده و کهنه و زمان‌گذشته و آسیب‌دیده نشده بود، عیوب اساسی‌ای وجود داشت که همان عیوب هم تا امروز باقی مانده.» (بیانات معظم لَه در اردیبهشت ۱۳۹۷).

وی خاطرنشان کرد: معتقدم تحول در تعلیم و تربیت بر اساس اندیشه های مقام معظم رهبری(مدظله العالی) این پنج مشکل را حل خواهد کرد. نظام تعلیم و تربیت باید ذوابعاد باشد و هر سه بعد را در نظر داشته باشد. مسائل شوخی گرفته نشود و جوان را به سمت سطحی گرایی نبریم. در گزارش هایی از دانش آموزان غربی و آمریکایی آمده است که قادر نیستند یک پاراگراف سه سطری را بخوانند و آن را بفهمند زیرا آن را طولانی می دانند! گاهی ممکن است یک پاراگراف، یک صفحه باشد، باید اینقدر فهم افراد عمیق باشد که با یکبار خواندن آن را بفهمد و درک کند. در نوشتن نیز به همین صورت است، گاهی یک دانشجوی دکتری، در یک متن کوتاه دارای غلط املایی است. اگر قصد تحول داریم بایستی جدی عمل کنیم. در حوزه معلم باید جدی باشیم. رهبر معظم انقلاب در یکی از روزهای گرامیداشت مقام معلم، به دانشگاه فرهنگیان مشرف شده و هدف خود را اهمیت آن دانشگاه دانستند. ایشان به دانشگاه فرهنگیان نگاه ویژه دارند و برای آن جایگاه پر اهمیتی قائلند چون معلمی شغل انبیاست.

تولیت حرم مطهر با بیان اینکه معلم مانند پیامبر است، گفت: پیامبر، هم بر روی شناخت افراد، هم ایمان و هم بر روی عمل مردم کار می کرد. معلمی یک هنر است. تعلیم و تربیت یکی از سخت ترین کارهای دنیاست که کار هر کسی نیست. مدیری که تک بعدی کار می کند نیز صلاحیت ندارد و بایستی جایگاهش تغییر یابد؛ همچنین مدیری که عکس عمل می کند؛ خواه مدیر ارشد و یا وزیری باشد که تلاش برای عکس عمل کردن داشته باشند، دارای صلاحیت نیست.