چهارشنبه ۲۳ آبان‌ ۱۴۰۳، دکتر محمد اسحاقی معاون پژوهش دفتر حفظ و نشر آثار مقام معظم رهبری(دام ظله)، در مراسم افتتاحیه هفتمین اجلاسیه «همایش بین‌المللی اندیشه های قرآنی حضرت آیت الله العظمی امام خامنه‌ای(مدظله العالی)» در آستان مقدس احمدی و محمدی علیهمالسلام، گفت: نگاه قرآنی به موضوعات مختلف جامعه، راه برون‌رفت از مشکلات جامعه بشری است. بحثی را که خدمت شما می‌خواهم عنوان کنم تحت عنوان «فرهنگ و هنر قرآن‌بنیاد، در اندیشه و آرای رهبر معظم انقلاب(مدظله العالی)» است. با وجوه مختلفی از شخصیت و منش و دانش رهبر حکیم و فرزانه انقلاب مواجه هستیم. به عنوان یک اندیشمند، صاحب نظر، حاکم و رهبر نظام سیاسی، ولی فقیه، اسلام شناس، مفسر قرآن، مرجع دینی و اسلام شناس و به عنوان رهبری معنوی و اخلاقی که همه آنها برگرفته از شخصیت قرآنی و دانش قرآنی است و حاصل یک تجربه زیستی است که ایشان با قرآن داشتند.

به گزارش روابط عمومی و اموربین الملل آستان مقدس، وی با بیان اینکه، رهبری امام خامنه ای(دام ظله) رهبری و هدایت قرآنی است، گفت: بیانات ایشان برگرفته از آیات مختلف قرآنی است و این همایش سعی می‌کند که به این وجوه مختلف شخصیتی از منظر قرآن نگاهی بیندازد؛ بنده فکر می‌کنم که ما هنوز در ابتدای راه این شناختِ لازم و ضروری برای جوامع علمی، سیاسی و اجتماعی در سطح ملی و بین‌المللی هستیم. رویکرد‌های ناظر به مخاطب هم در بیانات رهبری معظم انقلاب(دام ظله) هست. مخاطبی که ما در بیانات رهبری معظم انقلاب می‌توانیم شناسایی بکنیم، این مخاطب  از طیف مدافعان و عاشقان انقلاب اسلامی در اقصی نقاط جهان هستند تا معاندان و دشمنان در جبهه کفر و شرارت، همچنان که قرآن همه آن‌ها را مورد خطاب خود قرار می‌دهد.

وی اظهار کرد: ما در مواجهه با بیانات مقام معظم رهبری(مدظله العالی) باید سه گام لازم، ضروری و حتمی، هم در بعد فردی و شخصی و هم در بعد جمعی و سازمانی برداریم؛ گام اول شناخت هست. بشناسیم، با پژوهش، گفتگو، هم‌اندیشی و همایش؛ که این همایش قصد دارد گام اول را طی کند. مرحله دوم، خوب بشناسانیم تا به مرحله تحقق و اجرایی شدن برسد، این مسیر باید حتماً به صورت منطقی طی بشود؛ ما وقتی که به مجموعه بیانات رهبر معظم انقلاب(مدظله العالی) نگاه می‌کنیم متوجه می‌شویم که در حوزه علوم قرآنی، تفسیر و تدبر در قرآن، متناسب با نیاز عصر و زمان و اقشار است.

دکتر اسحاقی خاطرنشان کرد:  بیداری امت اسلامی در جبهه مقاومت، راهبرد اساسی قرآن است که رهبر معظم انقلاب(مدظله العالی) بر آن تاکید دارند که همه نخبگان، دانشمندان و علما موظف هستند تا این راهبرد را بر مدار قرآن پیش ببرند، چراکه همه جوامع اسلامی نسبت به قرآن قدر مشترک دارند. وظایف ما نسبت به قرآن، در منظومه فکری رهبر معظم انقلاب(مدظله العالی) از مقام انس، تدبر و فهم شروع می‌شود تا به مقام عمل می‌رسد.

وی با بیان اینکه بحث‌ امروز در حوزه فرهنگ، هنر و قرآن است، گفت: محور اول، تحول فرهنگی بر مدار قرآن و به روایات قرآن از سوی رهبری معظم انقلاب(مدظله العالی) است. دوم، جایگاه هنر در هندسه تحول فرهنگی و سوم، نگاه به قرآن کریم به مثابه اثری هنری که ایشان آن را تبیین می‌کنند. در بخش اول برای اینکه بتوانیم این نگاه تحول فرهنگی را نسبت به آن آگاهی پیدا کنیم، با سوال‌ها و پرسش‌های مواجه هستیم؛ «حُسنُ السؤالِ نِصفُ العِلمِ»؛ (رسول اکرم صلی الله علیه وآله). این پرسش‌ها از مبادی تحول فرهنگی آغاز می‌شوند تا به پرسش‌های اساسی در حوزه تحول فرهنگی برسد، که من سعی می‌کنم در بستر اندیشیدن در بیانات رهبری معظم انقلاب(مدظله العالی)، در چهارچوب قرآن به بعضی از این سوالات جواب بدهم.

معاون پژوهش دفتر حفظ و نشر آثار مقام معظم رهبری(دام ظله)، در ادامه به آیه ۴۶ سوره سبا اشاره کرد و گفت: چند گفتار که قابلیت توسعه، تعمیق و تبیین بیشتر دارد را طرح بحث می‌کنم. گام اول، برگرفتن از این آیه شریفه است که می‌فرماید:

«قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ  أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا  مَا بِصَاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّةٍ  إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِيرٌ لَكُمْ بَيْنَ يَدَيْ عَذَابٍ شَدِيدٍ»؛ «بگو: شما را به يك چيز اندرز مى‌دهم: دودو و يك‌يك براى خدا قيام كنيد. سپس بينديشيد، تا بدانيد كه در يار شما ديوانگيى نيست. اوست كه شما را از آمدن عذابى شديد مى‌ترساند». بیانی که مقام معظم رهبری(مدظله العالی) از این آیه شریفه دارند به این ترتیب است که می‌فرمایند: تحول فرهنگی و حرکت اصلی همه ملت‌ها، فرهنگ بر مدار قرآن و تعالیم اهل‌بیت علیهم السلام است، این تحول فرهنگی باید لله و توحیدی باشد، باید همه ساحت‌ها را در نظر بگیرد، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، ولی مغز اصلی آن، فرهنگ است. فرهنگ هستی دیگران و دیگر حوزه‌ها را جهت می‌دهد. فرمودند اقتدار فرهنگی و فرهنگ، اصل است و به سایر حوزه‌ها هم باید توجه بشود. گام بعدی این است که تحقق و تحول فرهنگی، برای رضایت الهی است و رضایت الهی هم به تحقق فرامین الهی است؛ احکام الهی را اگر عمل بکنیم رضایت و خوشنودی الهی خواهد آمد؛ اگر مخالفت بکنیم، غضب و خشم الهی را به دنبال خواهد داشت. پس رضایت الهی، محصول تحول فرهنگی است و رضایت الهی هم در چارچوب عمل به احکام قرآنی است. اصل بر تحول مستمر، دائمی و لاینقطع است، «موجیم که آسودگی ما عدم ماست»؛ همیشه باید در حال تحول و رو به رشد و جلو باشیم.

وی اظهار کرد: سوال بعدی و گفتار دوم، در مورد آیه ۶۲ سوره احزاب می‌باشد که می‌فرماید: «سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا»؛ «اين سنت خداوندى است كه در ميان پيشينيان نيز بود و در سنت خدا تغييرى نخواهى يافت». در منظومه فکری رهبری معظم انقلاب(دام ظله) در حوزه قرآنی یکی از موضوعات مهم، بحث سنن الهی است که در این خصوص کتاب‌های خوبی نوشته و گفتارهای خوبی تنظیم شده است و پژوهش‌های خوبی را ما انجام داده‌ایم و در حال انجام است؛ سنت‌های الهی، درس امروز و آینده است، سنت‌ها یعنی  قوانین لایتبدل و لایتغیری که اگر بر آن‌ها آگاهی پیدا بکنیم، می‌توانیم در مسیر پیشرفت و تعالی قرار بگیریم، این سنت‌های الهی را باید کشف بکنیم. یکی از تاکیدات مکرر رهبری معظم انقلاب(مدظله العالی) همین آشنایی با سنت‌های الهی است. رهبر معظم انقلاب، چارچوب تحول فرهنگی را این سنت لایتغیر الهی قرار می‌دهند که می‌توان از آن موضوعات فراوانی را استخراج کرد.

 دکتر اسحاقی، در ادامه به آیه ۱۱ سوره مبارکه رعد، اشاره کرد؛ « لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ  إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ  وَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلَا مَرَدَّ لَهُ  وَمَا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَالٍ»؛ «آدمى را فرشتگانى است كه پياپى به امر خدا از روبه‌رو و پشت سرش مى‌آيند و نگهبانيش مى‌كنند. خدا چيزى را كه از آن مردمى است دگرگون نكند تا آن مردم خود دگرگون شوند. چون خدا براى مردمى بدى خواهد، هيچ چيز مانع او نتواند شد و ايشان را جز خدا هيچ كارسازى نيست.»

 وی ادامه داد: مبدأ تحول، حرکت و انقلاب، مردمان هستند؛ انقلاب اسلامی ما تجربه عینی همین آیه شریفه است. مبنای حرکت، بیداری و آگاهی ملت‌ها است، آیات مکی برای بیداری ملت‌ها بوده است؛ برای اراده و فعالیت انسان از این آیه شریفه استفاده می‌شود، اراده و فعالیت جامعه یعنی علاوه بر هویت فرد، ما هویت جامعه را هم داریم، همچنان که اصالت فرد مورد نظر است، اصالت جامعه هم مدنظر هست، که هم فرد روی جامعه تاثیر می‌گذارد و هم جامعه بر فرد. «إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ» که هم در بعد فردی است و هم در بعد جمعی و امت اسلامی هم هست.

معاون پژوهش دفتر حفظ و نشر آثار مقام معظم رهبری(دام ظله)، با بیان اینکه تحولات فرهنگی معلول جبر تاریخ و سلطه ساختار‌ها نیست، گفت: در این زمینه نظر سایر اندیشمندان وجود دارد که قابل نقد است؛ انسان مغلوب ساختار‌های فرهنگی نیست و می‌تواند غالب بر آن‌ها بشود، تحول در آفاق فرهنگی جامعه، مثل تحول آفاق انفسی است که باید در آن تحول صورت بگیرد تا در بیرون جامعه هم این اتفاق بیفتد، ارتقای عقلی و رشد عاطفی را هم در نظر می‌گیرد؛ در تربیت و تحول فرهنگی، در برنامه‌ریزی فرهنگی و در دینداری، اگر مقدمات انجام نشود نتیجه مطلوب و پایدار و مستمر حاصل نخواهد شد.

وی ادامه داد: در آیه ۴۱ سوره حج می‌فرماید: «الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ  وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ»؛ « همان كسان كه اگر در زمين مكانتشان دهيم نماز مى‌گزارند و زكات مى‌دهند و امر به معروف و نهى از منكر مى‌كنند. و سرانجام همه كارها با خداست». وقتی که قدرت پیدا بکنند در هر سطحی که باشد باید اقداماتی را انجام بدهند؛ بحث اقامه صلاه، زکات، امر به معروف و نهی از منکر، این ساختار‌ها باید شکل بگیرد. می‌فرمایند که در کنار تعابیر ظاهری باید برداشت‌های ساختاری هم از این آیات برای نظام سازی داشته باشیم. نظام‌سازی و ساختارسازی می‌تواند تداوم کار را داشته باشد، مخصوصاً در جهان پیچیده امروز؛ مثلاً چگونه از نماز که نماد رابطه یک فرد با خالق است و بعض‍ی‌ها سعی می‌کنند آن را در حیطه فرد قرار بدهند، ما بتوانیم به یک ساختار گسترده‌تر برسیم، حضرت آقا می‌فرمایند ساختار‌های فرهنگی جامعه هم مانند نماز، ذکرالله باشد. ساختار‌های فرهنگی اگر یادآور نماز و ذکر الهی نباشد، ادامه پیدا نخواهد کرد و نتیجه مطلوبی نخواهد داشت. فیلم‌ها، جشنواره ها، کتاب‌ها و مناسبت‌های شما، همه باید ذکر الله باشد.

دکتر اسحاقی، در ادامه به آیه ۲۹ سوره فتح، اشاره کرد؛ «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ  وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا  سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ  ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ  وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ  وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا»؛ «محمد پيامبر خدا، و كسانى كه با او هستند بر كافران سختگيرند و با يكديگر مهربان. آنان را بينى كه ركوع مى‌كنند، به سجده مى‌آيند و جوياى فضل و خشنودى خدا هستند. نشانشان اثر سجده‌اى است كه بر چهره آنهاست. اين است وصفشان در تورات و در انجيل، كه چون كشته‌اى هستند كه جوانه بزند و آن جوانه محكم شود و بر پاهاى خود بايستد و كشاورزان را به شگفتى وادارد، تا آنجا كه كافران را به خشم آورد. خدا از ميان آنها كسانى را كه ايمان آورده‌اند و كارهاى شايسته كرده‌اند به آمرزش و پاداشى بزرگ وعده داده است».

وی ادامه داد: از آیه ۲۹ سوره فتح چه راهبری و راهکاری را می‌توانیم اتخاذ بکنیم؟  یکی از شاخصه‌های مهم تحول فرهنگی، استحکام و نفوذ ناپذیری است، «عزیز» یعنی نفوذ ناپذیر است. اگر با تهاجم فرهنگی و اشاراتی اعتقادات فرد، فرو بریزد و سبک‌های زندگی تغییر پیدا بکند، این اتفاق نمی‌افتد، باید آن عزت و قوت فرهنگی باشد، شما از این «أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ»؛ می‌توانید آن قوت و قدرت فرهنگی را استخراج بکنید. ضلع مکمل استحکام فرهنگی که باید در مقابل دشمن، پیام‌ها و جنگ ترکیبی آن بایستد، در درون جامعه خودمان است، جامعه، باید مهرورز باشد؛ «رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ»، ساخت یک جامعه‌  مهرورز، منسجم و بهم پیوسته یعنی با بهره از این آیه «أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ»؛ می‌توانید جامعه‌سازی اسلامی مبتنی بر قرآن را به دست بگیرید تا در مقابله تهاجمات همه جانبه دشمن بایستید. به سبب همین قدرت و استحکام درونی است ایران و جبهه مقاومت  می‌تواند در مقابل همه هجمه‌ها بایستد.

معاون پژوهش دفتر حفظ و نشر آثار مقام معظم رهبری(دام ظله)، پیرامون مقوله هنر در نگاه رهبر معظم انقلاب، گفت: بخش دوم در مورد تحول فرهنگی است؛ ارزشمندی هنر در نزد رهبر معظم انقلاب(مدظله العالی) از قرآن گرفته شده است؛ هنر یک حقیقت انسانی، موهبت و مخلوق الهی است، این نگاه برجسته را کدام یک از هنرمندان، دانشمندان و علمای برجسته ما دارند؟ بعضی‌ها حتی در اصل اینکه هنر در اسلام است، شک می‌کنند. این نگاه مقام معظم رهبری(مدظله العالی) برگرفته از قرآن را در رابطه با موضع اسلام در هنر را ببینند که نه تنها ایشان مشوق هنر هستند، بلکه خودشان نسبت به داشتن یک فعالیت هنری به عنوان الزام کار فرهنگی و کار پایدار، تاکید می‌کنند و ادله فراوانی در بیانات مقام معظم رهبری(مدظله العالی) می‌باشد. قرآن و هنر متعهد؛ قرآن، هنر را هدایت می‌کند، هنر باید متعهد و انقلابی باشد. فیلم، رمان، نوشته، کاریکاتور و انواع هنر‌های ما باید به سمت تعهد برود؛ تعهد در جهان امروزی تعهد اخلاقی، ملی و انسانی است، هنری که نتواند ظلم بهم‌پیوسته جهان امروز را بر علیه ملت‌ها نشان بدهد، چه هنری است؟ به عنوان مثال، یک کاریکاتوریست می‌تواند با یک کاریکاتور این مظلومیت را نشان بدهد و تاثیر بسیاری خواهد داشت.

«إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَذَكَرُوا اللَّهَ كَثِيرًا وَانْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا  وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ»؛ «مگر آن شاعران که اهل ایمان و نیکوکار بوده و یاد خدا بسیار کردند و برای انتقام از (هجو و) ستمی که در حق آنها (و سایر مؤمنان) شده (به نظم سخن و طبع شعر) به انتقام و دفاع برخاستند (و به شمشیر زبان با دشمنان دین جهاد کردند، آنان را مؤمنان پیروی خواهند کرد) و آنان که ظلم و ستم کردند به زودی خواهند دانست که به چه کیفر گاهی و دوزخ انتقامی بازگشت می‌کنند»؛ (آیه۲۲۷، سوره شعرا). خداوند متعال در این آیه می‌فرماید، با زبان انتصار بکنید. ما باید پیام‌های خودمان را با لباس هنر تزیین بکنیم؛ چراکه در ماندگاری و جاودانگی آن تاثیر دارد، هنر تا زیرین‌ترین لایه‌های ذهن انسان نفوذ می‌کند و ماندگار می‌شود، سال‌ها و دهه‌ها بعد، یک اثر هنری تاثیر خود را می‌گذارد، این قدرت هنر است.

وی در ادامه بر اجتناب ناپذیری استفاده از هنر، در نگاه رهبر معظم انقلاب اشاره کرد و گفت: اگر کار ما فارق از هنر باشد، ماندگار و پایدار نیست، تاکید ایشان بر استفاده از هنر است. یک کار هنری، اثر قطعی بر مخاطب دارد، گنجایش و وسع هنر، زیاد است، عمق و گسترده بسیاری دارد. هنر از بهترین چیز‌هایی است که می‌توان تفکرات اسلامی را با آن بیان کرد. توحید را چگونه می‌توانیم با یک نگاه هنرمندانه برای قشر نوجوان امروزی که با رسانه ها .شبکه‌های مختلف، زودتر از والدین، متصل و مرتبط می‌شوند و تاثیر می‌پذیرند بیان بکنیم؟ ضمن به رسمیت شناختن قوت و قدرتِ راهکار‌های اصیل، شکل‌های نو و جدید هم باید مد نظر باشد. اثر مفاهیم عالی فرهنگی بر علو هنر، آن را ارتقا می‌دهد و از ابتزال هنر جلوگیری می‌کند، یعنی یک خدمت دوسویه ای بین قرآن و هنر است و احتیاج طبیعی تحول به آن است.

معاون پژوهش دفتر حفظ و نشر آثار مقام معظم رهبری(دام ظله)، با بیان اینکه بخش سوم و آخرین بخش، نگاه به قرآن به عنوان یک اثر هنری کامل و تمام است، گفت: در این راستا دو ششگانه را برای شما بیان می کنم که از بیانات حضرت آقا استخراج شده است؛ ابعاد ششگانه هنری و زیبایی‌شناختی قرآن کریم که رهبری معظم انقلاب(مدظله العالی) با توجه به آن تجربه، زیسته و کشف و شهود باطنی خودشان را ارائه می‌کنند و کاملاً هم قابل تایید می‌باشد؛ اول، «هنر تلاوت» است که معظم له ابعاد و کارکردهای آن را تبیین می‌کنند. «هنر تلاوت» یک هنر فاخر بی‌بدیل است، مثل اینکه همین حالا، آیه در محضر قرآن نازل می‌شود، ترکیبی است از آهنگ و خصوصیات قرآنی که رهبری این را در نشست‌های تخصصی با اصحاب قرائت و تلاوت بیان کرده اند.

وی پیرامون دومین ُبعد هنری و زیبایی‌شناختی قرآن کریم از منظر رهبر معظم انقلاب، گفت: «هنر تصویرپردازی» که در قرآن هست، بُعد دوم جلوه‌های هنری قرآن می‌باشد. تمام آیات قرآنی به گونه‌ای تبیین می‌کنند که به عنوان مثال شما حس می‌کنید که در صحرای سَینا و طُور همین حالا حضور دارید؛ «وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً  قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ  قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ»؛ «و چون پروردگارت به فرشتگان گفت: من در زمين خليفه‌اى مى آفرينم، گفتند: آيا كسى را مى‌آفرينى كه در آنجا فساد كند و خونها بريزد، و حال آنكه ما به ستايش تو تسبيح مى‌گوييم و تو را تقديس مى كنيم؟ گفت: من آن دانم كه شما نمى‌دانيد»(آیه ۳۰، سوره بقره).

دکتر اسحاقی پیرامون سایر ابعاد هنری و زیبایی‌شناختی قرآن کریم، در نگاه مقام معظم رهبری(مدظله العالی)، گفت: معظم له، همچنین «هنر موسیقیایی»، «هنر و اعجاز بیانی»، «هنر لفظی» و «جامعیت هنر قرآن»، این‌ ابعاد هنری ششگانه زیبایی‌شناختی قرآن را بیان می‌کنند. همچنین تاثیر وجوه زیباشناختی قرآن در تعمیق مفاهیم قرآن، در ماندگاری مضامین، در برانگیختگی عاطفی و در کاربردی‌سازی و عمومی‌سازی مفاهیم، مورد تاکید ایشان است.

وی در پایان اظهار کرد: هدف از برگزاری این نشست‌ها، بهره‌گیری برای هدایت نهاد‌ها و برنامه‌های فرهنگی و آموزشی است. باید راهکار و راهبرد‌هایی را استخراج و نسبت به پیاده‌سازی آن‌ها عمل کنیم، که نتیجه خوبی هم خواهد داشت، زیرا فرامین و خلق الهی برای مخلوق الهی است.