چهارشنبه ۲۹ مرداد ۱۴۰۴، چهاردهمین جلسه از سلسله مباحث «حیات طیبه» با سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین دکتر کلانتری؛ تولیت آستان مقدس احمدی و محمدی علیهماالسلام و حضور خدام افتخاری خواهر، در سالن شهید آیت الله دستغیب برگزار شد.
به گزارش روابط عمومی و امور بین الملل آستان مقدس، دکتر کلانتری در ابتدای این جلسه، ضمن عرض تسلیت ایّام سوگواری رحلت پیامبر اکرم(صلوات الله علیه) و شهادت امام حسن مجتبی و امام رضا علیهماالسلام، گفت: محور اصلی موضوعات مطرح شده در جلسات پیشین این سلسله مباحث، پیرامون «پرداختن به خود» است تا بتوانیم به کمال و مقام انسانیت برسیم و مدارج ایمانی و اخلاق را به درستی طی کنم؛ همانگونه که در آیه ۶ سوره مبارکه تحریم نیز به آن اشاره شده است: « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَة»؛ «اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، خود و خانواده خود را از آتشى كه هيزم آن مردم و سنگها هستند نگه داريد». خودشناسی یکی از شرایط خداشناسی می‌باشد، انسانی که خود را فراموش کرده قطعاً خدا را هم فراموش کرده است.
استاد دانشگاه تهران، اظهار کرد: اسلام بیان می‌کند قبل از اینکه به عیوب دیگران مشغول باشید به خودتان بپردازید و عیوب خود را برطرف کنید، طبق روایات در چنین حالتی است که انسان زمانی که به خود و نیازهای خود می‌پردازد، دیگر زمانی برای پرداختن به عیوب دیگران را ندارد؛ انسانی که حریصانه به امور دیگران می‌پردازد و هرچه به ذهنش آمد راجع به دیگران بیان و آنها را تخریب می‌کند، این بدان معناست که خود را کاملاً فراموش کرده است و این یکی از آفت‌های بزرگ جامعه ما حتی در بین برخی متدینین می‌باشد.
استاد دانشگاه تهران، یکی دیگر از رذایل اخلاقی را یکسان نبودن عمل با سخن افراد دانست و گفت: این مغایرت یک آفت بزرگ در جامعه است که خداوند در آیات ۲ و ۳ سوره صف به روشنی بیان کرده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ* كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ»؛ «اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، چرا چيزى مى‌گوييد كه انجام نمى‌دهيد؟* نزد خدا سخت ناپسند است كه چيزى را بگوييد و انجام ندهيد.». اینکه انسان عمل و گفتارش یکی نباشد، باعث قهر الهی می‌شود.
وی در ادامه به نفس‌های یاد شده در قرآن اشاره کرد و گفت: در قرآن از سه نوع نفس یاد شده است، نخست؛ «نفس اماره»: «إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّي»؛ «چرا كه نفس، قطعاً به بدى امر مى‌كند، مگر كسى را كه خدا رحم كند»(آیه ۵۳، سوره یوسف). این آیه در داستان حضرت یوسف علیه السلام بیان شده است: «وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ»؛ «آن زن آهنگ او كرد. و اگر نه برهان پروردگارش را ديده بود، او نيز آهنگ آن زن مى‌كرد» (آیه ۲۴، سوره یوسف). همه انسان‌ها حتی پیامبر خدا هم داری این نفس می‌باشند، نفس اماره به بدی امر می‌کند و بر انسان فشار می‌آورد که به سمت گناه برود و در کارهای دیگران تجسس کند، با اینکه این کارها نه برای دنیا و نه آخرت فرد، منفعتی در بر ندارد. همه انسان‌ها این نفسی که امر به گناه و بدی می‌کند را دارند که فقط مربوط به گناهان شرعی نمی‌شود بلکه گناهان عرفی را هم در بر می‌گیرد، مانند بد اخلاقی، دروغ‌گویی و...
وی نوع دوم نفس اشاره شده در قرآن را «نفس ملامتگر» دانست و گفت: از این نفس به وجدان نیز تعبیر می‌شود و در آیه ۲ سوره قیامت به روشنی به آن اشاره شده است: «وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ»؛ «و قسم مى‌خورم به نفس ملامتگر». این نفس هم در همه انسان‌ها وجود دارد.
دکتر کلانتری، نوع سوم را «نفس مطمئنه» بیان کرد و گفت: این نفس فقط ویژه افراد خاصی می‌باشد، و انسان را به سوی خدا هدایت و در زمره بندگان خاص او قرار می‌دهد: «يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ*ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً* فَادْخُلِي فِي عِبَادِي»؛ «اى روح آرامش يافته* خشنود و پسنديده به سوى پروردگارت باز گرد* و در زمره بندگان من داخل شو» (آیات ۲۷، ۲۸ و ۲۹ سوره فجر). این بسیار زیباست که خدا اینگونه با یک انسان صحبت کند.
وی تصریح کرد: این نفس‌ها مادی نیستند و جایگاه همه‌ی آنها در وجود حقیقی و نفس ناطقه انسان است؛ این نفس‌ها جمع بین اضداد هستند، یعنی اینکه اول انسان را به سمت گناه متمایل و بعد او را از این کار منع می‌کنند که همه این‌ها در وجود خاص ما انسان‌ها و هویت ذاتی انسانی بشر وجود دارد. نفس، کلید خیلی از مسائل در وجود انسان است.
تولیت آستان مقدس احمدی و محمدی علیهماالسلام، در ادامه به روایتی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه واله وسلم) در زمینه خداشناسی و دوری از نفس اشاره کرد:
دَخَلَ عَلى رَسولِ اللّه ِ صلى الله عليه و آله رَجُلٌ اسمُهُ مُجاشِعٌ ، فقالَ :
يا رَسولَ اللّه ِ، كَيفَ الطَّريقُ إلى مَعرِفَةِ الحَقِّ ؟
فقالَ صلى الله عليه و آله : مَعرِفَةُ النَّفسِ،
فقالَ: يا رسولَ اللّه ِ، فكَيفَ الطَّريقُ إلى مُوافَقَةِ الحَقِّ ؟
قالَ: مُخالَفَةُ النَّفسِ،
فقالَ: يا رَسولَ اللّه ِ، فكَيفَ الطَّريقُ إلى رِضا الحَقِّ ؟
قالَ: سُخطُ النَّفسِ،
فقالَ: يا رَسولَ اللّه ِ، فكَيفَ الطَّريقُ إلى وَصلِ الحَقِّ ؟
قالَ: هَجرُ النَّفسِ ،
فقالَ: يا رَسولَ اللّه ِ، فكَيفَ الطَّريقُ إلى طاعَةِ الحَقِّ ؟
قالَ: عِصيانُ النَّفسِ،
فقالَ: يا رَسولَ اللّه ِ، فكَيفَ الطَّريقُ إلى ذِكرِ الحَقِّ ؟
قالَ: نِسيانُ النَّفسِ،
فقالَ: يا رَسولَ اللّه ِ، فكَيفَ الطَّريقُ إلى قُربِ الحَقِّ ؟
قالَ: التَّباعُدُ مِنَ النَّفسِ،
فقالَ: يا رَسولَ اللّه ِ، فكَيفَ الطَّريقُ إلى اُنسِ الحَقِّ ؟
قالَ: الوَحشَةُ مِنَ النَّفسِ،
فقالَ: يا رَسولَ اللّه ِ، فكَيفَ الطَّريقُ إلى ذلكَ ؟
قالَ: الاستِعانَةُ بِالحَقِّ عَلَى النَّفسِ»؛
«فردى به نام مجاشع حضور رسول خدا(صلى الله عليه و آله) رسيد و عرض كرد: اى رسول خدا، راه شناخت حقّ چيست؟ حضرت فرمود: شناخت نفْس. عرض كرد: اى رسول خدا، راه سازگارى با حق چگونه است؟ فرمود: ناسازگارىِ با نفْس. عرض كرد: اى رسول خدا، راه رسيدن به خشنودى حق چيست؟ فرمود: ناخشنودىِ نفْس. عرض كرد: اى رسول خدا، راه رسيدن به حق چيست؟ فرمود: رها كردنِ نفْس. عرض كرد: اى رسول خدا، راه دست يافتن به طاعت خدا چگونه است؟ فرمود: نافرمانىِ نفْس. عرض كرد: اى رسول خدا، راه رسيدن به ياد حق چيست؟ فرمود: از ياد بردنِ نفْس. عرض كرد: اى رسول خدا، راه نزديك شدن به حق چيست؟ فرمود: دور شدن از نفْس. عرض كرد: اى رسول خدا، راه انس گرفتن با حق چگونه است؟ فرمود: دورى گزيدن از نفْس. عرض كرد: اى رسول خدا، راه دورى گزيدن از نفْس چيست؟ فرمود: كمك جستن از حق، در برابر نفْس».
دکتر کلانتری با بیان اینکه لازمه خداشناسی، خودشناسی است، اظهارکرد: زمانی که اضداد را در وجود خود کشف و کارکرد و کیفیت هر کدام از آنها را شناختیم، تمام مشکلات حل می‌شود و می‌توان به خداشناسی رسید. ایستادگی در مقابل نفس، جهاد اکبر است و از مبارزه‌ی رو در رو با دشمن بسیار سخت‌تر می‌باشد؛ اگر بخواهیم در این مسیر به سمت خدا حرکت کنیم و دائماً ذکر و یاد خدا را بگوئیم و مصداق آیه ۲۸ سوره رعد «أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»؛ «آگاه باشيد كه دلها، تنها با ياد خدا آرامش مى‌يابد» قرار بگیریم باید از خداوند برای مقابله با نفس و شیطان، کمک و یاری بطلبیم، که این یاری خواستن در دیگر روایت‌ها نیز بیان شده است، اینکه زمانی که شیطان به شما هجمه آورد، با گفتن عبارت «أعوذ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیطَانِ الرَّجِیمِ»؛ به خدا پناه برده و از او یاری جویید که این بسیار اثرگذار است و فرد را از فضای گناه خارج می‌کند.
وی ادامه داد: از خدا بخواهیم در زمانی که نفس اماره به انسان فشار می‌آورد که در گرداب گناه گرفتار شود، یاری‌رسان ما باشد، باید علی الدوام این دعا را بر زبان داشته باشیم. پرداختن به خود یعنی همین فرمایش پیامبر بزرگ اسلام(ص)؛ یعنی جهاد، مقابله و مدیریت با نفس خود، زمانی که ما را به سوی بدی سوق می‌دهد.
استاد دانشگاه تهران، در زمینه مبارزه با نفس، به ابیاتی از سعدی(علیه الرحمه) اشاره کرد:
شنیدم که وقتی سحرگاه عید * ز گرمابه آمد برون بایزید
یکی تشت خاکسترش بی‌خبر * فرو ریختند از سرایی به سر
همی‌گفت شولیده دستار و موی * کف دست شکرانه مالان به روی
که ای نفس من در خور آتشم * به خاکستری، روی در هم کشم؟
بزرگان نکردند در خود نگاه * خدابینی از خویشتن بین مخواه
تولیت آستان مقدس، در پایان خاطرنشان کرد: اگر می‌خواهیم خدابین باشیم باید دست از رذایل اخلاقی همچون خود‌بینی، برتر‌بینی و ... برداریم؛ انسان‌هایی که گرفتار کبر و غرور شده‌اند صدها گناه می‌کنند، زیرا نفس آنها گرفتار است. راه رسیدن به خودشناسی و عملیاتی شدن آن در رفتار را می‌توانیم در آثاری که از اساتید اخلاق وجود دارد پیدا کنیم، برای رهایی یافتن از مشکلات اخلاقی، هم اهل‌بیت علیهم السلام و هم اساتید بزرگ عرفان و اخلاق ما را در این زمینه راهنمایی کرده‌اند.